Op 16 januari 2003 werd Nederland opgeschrikt door de moord op de 80-jarige Hagenaar Piet van Harpen, gepleegd door een 30 jarige TBS-er die tijdens onbegeleid verlof was gevlucht. De verontwaardiging was groot: hoe kon het dat iemand die vanwege een zwaar misdrijf veroordeeld was tot verpleging in een TBS-kliniek een moord kon plegen? En het was niet de eerste keer dat een (ex-)TBS-er opnieuw de fout inging. Dirk de V. vermoordde in 1999 na zijn vrijlating de 19-jarige Tjirk van Wijk in Groningen. Willem van E. bracht in 1989 drie prostituees om het leven nadat hij uit de Van Mesdag-kliniek was ontslagen. De 60-jarige Theo H. – voor wie na de uitspraak van gisteren door het Hof in Arnhem een verblijf buiten de kliniek in het verschiet ligt – vergreep zich driemaal aan jonge kinderen. Hij ging tijdens al zijn proefverloven opnieuw de fout in: in 1967 pleegde hij een zedendelicht met een meisje van 6 jaar en in 1985 gijzelde H. een vierjarig meisje.

Op 10 maart 2003 zijn door de fractie van de Lijst Pim Fortuyn vragen gesteld aan de minister van Justitie over de gang van zaken rond de opsporing van de verdachte van de moord op de heer van Harpen en over de beslissing van de minister om de verdachte TBS-er onbegeleid verlof toe te staan. Uit de antwoorden van de minister op deze en nadere vragen, alsmede uit relevante rapportages van het onderzoeksinstituut van het ministerie van Justitie, het WODC, ontstaat een voor de LPF verontrustend beeld van de TBS-praktijk in Nederland.

In de ogen van de LPF komt de praktijk van het onbegeleid verlof, het tegen het advies van behandelaars vrijlaten van TBS-ers en het vrijlaten van seksuele psychopaten neer op het gokken met mensenlevens: een gok die de heer Van Harpen en Tjirk Van Wijk fataal werd. De LPF wil af van het gokken met de veiligheid van de Nederlandse burger. In het onderstaande plan van aanpak doet de LPF daarom een aantal voorstellen die tot doel hebben de Nederlandse samenleving beter te beschermen tegen TBS-ers.

Fractie Lijst Pim Fortuyn,
23 juli 2003

Plan van Aanpak TBS

  1. AFSCHAFFEN ONBEGELEID VERLOF
  2. BEGELEID VERLOF BEPERKEN IN AANTAL, ALLEEN NA VASTE RISICO-TAXATIE EN ALTIJD  ONDER (ELEKTRONISCH) TOEZICHT
  3. LONGSTAYERS GEEN VERBLIJF MEER BUITEN DE KLINIEK/GEEN “ZWETENDE HANDJES” MEER
  4. GEEN VERLOF, BEGELEID DAN WEL ONBEGELEID, VOOR SEKSUEEL-PSYCHOPATISCHE TBS- ERS
  5. GEDWONGEN CHEMISCHE CASTRATIE VOOR SEKSUEEL PSYCHOPATE TBS-ERS
  6. GEEN TBS-KLINIEKEN IN WOONWIJKEN
  7. ADVIES BEHANDELAREN TBS AAN RECHTER MEER DWINGEND KARAKTER
  8. STRUCTUREEL SMARTENGELD AAN NABESTAANDEN (AFFECTIESCHADE-WETSVOORSTEL)
  1.         WAT IS TBS?

TBS, of terbeschikkingstelling, wordt op grond van artikel 37a Wetboek van Strafrecht opgelegd aan mensen die een delict hebben gepleegd en vervolgens ‘geheel of gedeeltelijk ontoerekeningsvatbaar’ zijn verklaard. Om TBS te kunnen opleggen is een psychiatrische rapportage verplicht. Een rechter kan de TBS-maatregel opleggen aan mensen die een zwaar misdrijf hebben gepleegd en die door gedragskundigen geheel of gedeeltelijk ontoerekeningsvatbaar zijn verklaard. Dat wil zeggen: doordat de daders lijden aan een mentale stoornis kan hen het delict niet of niet geheel worden aangerekend. Echter, de stoornis heeft bijgedragen aan het plegen van het misdrijf en de kans bestaat dat zij opnieuw toeslaan. TBS wordt aanvankelijk voor twee jaar opgelegd. Vervolgens beoordeelt de rechter, op basis van adviezen van gedragskundigen, of de maatregel moet worden verlengd, met telkens één of twee jaar. Een TBS-behandeling duurt in de praktijk al snel vijf jaar.


  1. HOEVEEL PERSONEN ZITTEN ER OP DIT MOMENT IN TBS-KLINIEKEN?

Er zijn op dit moment 1572 personen in Nederland tot TBS (met bevel tot verpleging) veroordeeld. 1246 Ter beschikking gestelden verblijven op dit moment ook daadwerkelijk in een TBS-kliniek, de overigen staan op een wachtlijst en wachten in een reguliere gevangenis op plaatsing. Voorbeelden van TBS-klinieken zijn de Van Mesdag-kliniek in Groningen, waar plaats is voor 181 patiënten, en de Dr. Henri van der Hoeven-stichting in Utrecht. In januari van dit jaar zaten er zo’n 240 TBS-ers langer dan 10 jaar vast: zo’n 80 van hen zitten in zogenaamde “long-stay” afdelingen in Balkbrug (Kliniek Veldzicht) en Nijmegen (Het Kempehuis). Deze zogenaamde longstayers zijn permanent delictgevaarlijke TBS-ers voor wie behandeling geen zin meer heeft.

  1.         WAT ZIJN DE KOSTEN VAN TBS?

De kosten voor TBS bedroegen in 2002 ca. 185 miljoen euro = 150.000 euro p/p per jaar =  400 euro p/p per nacht.

  1.         VOOR WELKE SOORT DELICTEN KAN TBS WORDEN OPGELEGD?

TBS kan alleen worden opgelegd aan plegers van delicten waarop minimaal vier jaar gevangenisstraf staat. Het gaat bij TBS-ers dus om personen die een zware misdaad hebben gepleegd. Het WODC concludeerde in het meest recente rapport over recidive na TBS dat er sprake is van toenemende gevaarlijkheid van de TBS-populatie: meer dan 75% van de mensen in TBS zijn veroordeeld voor ernstige geweldsdelicten.

  1.         VERLOF TIJDENS TBS

Het verlof vormt een onderdeel van TBS en bestaat uit:

 

  1. begeleid verlof  (van enkele uren)
  2. semi-begeleid en onbegeleid verlof (van boodschappen doen tot overnachtingen buiten de kliniek)
  3. proefverlof
    |Van de 1246 TBS-ers gaan er jaarlijks 700 in totaal 50.000 keer op verlof, waarvan 30.000 keer onbegeleid en 20.000 keer begeleid: dat komt neer op meer dan 70 keer verlof per jaar per TBS-er.

  1. ONTVLUCHTINGEN TBS-ERS TIJDENS VERLOF

De 700 TBS-ers ontvluchten met elkaar per jaar zo’n 90 keer hun verlof: in Nederland is dus 90 keer per jaar een TBS-er zoek.[1] Zo’n driekwart van de ontvluchtingen vindt plaats tijdens onbegeleid verlof. Van de TBS-ers die in 2001 en 2002 hun verlof ontvluchtten zijn er tot op dit moment nog zes voortvluchtig. Het onderzoeksinstituut van het ministerie van Justitie, het WODC, concludeerde in haar meest recente rapport over recidive na TBS dat het juist de ernstige recidivisten zijn die het meest “weglopen”. Ontsnapping van een TBS-er tijdens verlof levert dus, meer dan de ontsnapping van een gewone gevangene, direct een groot gevaar op voor de samenleving.

  1.         RISICO-TAXATIE

In totaal wordt aan TBS-ers zo’n 50.000 keer per jaar verlof verleend. Dit grote aantal verloven maakt het volgens de minister van Justitie onmogelijk om voor elk verlof een risico-taxatie (een inschatting van de delictgevaarlijkheid) uit te voeren. De TBS-ers die het verlof ontvluchtten begingen in 2000 acht delicten en in 2001 vijf. Dit zijn dan alleen nog de geregistreerde delicten: met het oog ook op de zes voortvluchtigen kan niet uitgesloten worden dat het aantal delicten begaan door gevluchte TBS-ers begaan nog groter is.

  1.         RECIDIVE NA TBS

Als gekeken wordt naar algemene recidive, hetgeen slaat op alle geregistreerde delicten (dus ook winkeldiefstal), dan geldt dat 78% van de ex-TBS-ers recidiveert.[2] Zo’n 15 tot 20% van de ex-TBS-ers begaan na hun behandeling weer een ernstige geweldsdelict. Voor seksuele psychopaten gelden, volgens het recente onderzoek van de Van der Hoeven-kliniek, schrikbarende recidive-cijfers: 82 procent van de tussen 1975 en 1996 in de Van der Hoeven-kliniek opgenomen seksuele psychopaten pleegde na vrijlating opnieuw een ernstig seksueel misdrijf.[3]

  1.         DE LAATSTE FASE VAN TBS: PROEFVERLOF EN VRIJLATING

Proefverlof is de laatste fase van de TBS-behandeling. Na deze fase wordt besloten of de TBS-er verdere behandeling nodig heeft, of kan worden vrijgelaten. De beslissing tot verdere behandeling dan wel vrijlating wordt genomen door de rechter. Bij deze beoordeling wordt door de rechter het advies van de behandelaars van de TBS-kliniek betrokken. Dit advies is echter niet dwingend. Uit het meest recente WODC-rapport over recidive na TBS blijkt dat maarliefst 60% van de ontslagen uit proefverlof die door de rechter worden uitgesproken tegengesteld is aan het advies van de behandelaars.[4] Een betrekkelijk recent voorbeeld van iemand die na behandeling wél weer in de fout ging, is Willem van E. Hij vermoordde in de jaren zeventig een 15-jarig meisje en een 44-jarige vrouw. Nadat hij in 1989 uit de TBS-kliniek was ontslagen, vermoordde hij in de jaren negentig nog drie Groningse prostituees. Omdat TBS bij Van E. kennelijk niet werkt, legde de rechter hem vorig jaar een levenslange gevangenisstraf op.

  1.      SCHADEVERGOEDING AAN NABESTAANDEN

Als de overheid foute inschattingen maakt voorafgaande aan de vrijlating van TBS-ers die zich na hun vrijlating opnieuw schuldig maken aan moord, dan is het in de huidige situatie nog steeds geen automatisme dat de overheid smartengeld uitkeert aan de nabestaanden. Gelukkig keerde minister Donner onlangs – door middel van een gift van 10.000 euro –  een schadevergoeding uit aan de nabestaanden van Tjirk van Wijk. Dit mocht echter niet als precedent gelden en de vergoeding werd uitgekeerd vanwege “de ongelukkige samenloop van beslissingen en omstandigheden” en niet door nalatigheid of medeverantwoordelijkheid van overheidszijde. Dat is buitengewoon spijtig. Wanneer erkent de overheid haar fouten nu eens? Erkend moet worden dat in gevallen zoals de moord op de heer Van Wijk, de overheid ernstig tekort is geschoten. Die nalatigheid dient gecompenseerd te worden door toekennen van smartengeld. Zolang de minister dat niet doet, zal de Kamer actie moeten nemen voor een regeling voor nabestaanden (affectieschade).

MAATREGELEN TEN AANZIEN VAN TBS

  1. AFSCHAFFEN ONBEGELEID VERLOF

Het beschermen van de samenleving moet het belangrijkste doel zijn van de TBS-maatregel. Dat is ook het motto van de Pompestichting: de beveiliging van de maatschappij op korte en lange termijn. Het aantal van 90 ontvluchtingen en onttrekkingen per jaar doet ernstig afbreuk aan dit doel. Zoals eerder gesteld levert ontsnapping van een TBS-er tijdens verlof, meer dan ontsnapping van een reguliere gevangene, direct een groot gevaar op voor de samenleving. Tweederde van de onttrekkingen en ontvluchtingen vindt plaats tijdens de zogenaamde onbegeleid verloven. De LPF vindt dat onaanvaardbaar. Het moet afgelopen zijn met het aan de hand van “de praktijk” (lees: de samenleving) uittesten van het “genezingsproces” van TBS-ers. Om de samenleving te beschermen stelt de LPF daarom voor het onbegeleid verlof af te schaffen.

  1. BEGELEID VERLOF BEPERKEN IN AANTAL, ALLEEN NA VASTE RISICO-TAXATIE EN ALTIJD ONDER (ELEKTRONISCH) TOEZICHT

De eerder genoemde afschaffing van het onbegeleid verlof reduceert het aantal verloven al aanzienlijk. Een verdere reductie van het aantal begeleide verloven maakt het mogelijk om bij elk van deze verloven een risico-taxatie uit te voeren. Om het risico van ontvluchtingen of onttrekkingen verder te verkleinen stelt de LPF voor om dit verlof altijd onder elektronisch toezicht te laten plaatsvinden, gekoppeld aan een telefonische meldplicht. Daarnaast vindt de LPF dat, wanneer een TBS-er eenmaal de voorwaarden van verlof heeft overtreden, deze voorlopig niet meer in aanmerking moet komen voor verlof.

  1. LONGSTAYERS GEEN VERBLIJF MEER BUITEN DE KLINIEK/GEEN “ZWETENDE HANDJES” MEER

Op dit moment hanteert het Kempehuis in Nijmegen, onderdeel van de Pompestichting, de praktijk dat blijvend delictgevaarlijke TBS-ers, de zogenaamde longstayers, buiten de muren van de kliniek mogen werken en er zelfs de nacht mogen doorbrengen.[5] De LPF meent dat het Kempehuis met deze praktijk de maatschappij op onaanvaardbare wijze blootstelt aan ongeneeslijk gestoorde mensen, voor wie een jarenlange TBS-verpleging niets heeft geholpen. De LPF stelt daarom voor om aan deze verlofregeling voor longstayers een einde te maken.

  1. GEEN VERLOF, BEGELEID DAN WEL ONBEGELEID, VOOR SEKSUEEL-PSYCHOPATISCHE TBS-ERS

Het recidive-percentage van seksueel psychopaten van 82% zoals dat bleek uit onderzoek van de Dr. Henri Van der Hoeven-kliniek, baart de LPF grote zorgen. Vanwege het enorme gevaar van recidive meent de LPF dat deze groep TBS-ers nooit voor verlof, begeleid dan wel onbegeleid, in aanmerking mag komen. De LPF pleit daarom voor afschaffing van de mogelijkheid van verlof voor deze categorie TBS-ers.

  1. GEDWONGEN CHEMISCHE CASTRATIE VOOR SEKSUEEL PSYCHOPATE TBS-ERS

Chemische castratie van seksueel psychopate TBS-ers kan nu alleen als de TBS-er daar zelf mee akkoord gaat. Gelet op het extreme gevaar dat uitgaat van seksueel psychopate TBS-ers pleit de LPF voor het invoeren van verplichte chemische castratie voor deze groep. Ervaring met chemische castratie wijst uit dat een dader rustiger wordt en beter in staat is om de therapie te volgen.[6]

  1. GEEN TBS-KLINIEKEN IN WOONWIJKEN

Op dit moment heeft de minister van Justitie het plan om in een woonwijk in Almere een TBS-kliniek te plaatsen. Het verbeteren van het imago van TBS vormt voor de minister de belangrijkste overweging om de “Flevo Future” gedoopte kliniek in de Stripheldenbuurt, een nieuw aan te leggen woonwijk in Almere, te plaatsen. Een eerder aangeboden locatie naast een bestaande gevangenis op industrieterrein in Almere is om die reden afgewezen(!). De LPF vindt dat de minister met deze plannen blijk geeft van verregaande minachting voor de veiligheid van Nederlandse burgers. TBS-klinieken moeten volgens de LPF per definitie niet in woonwijken geplaatst worden.

  1. ADVIES BEHANDELAREN TBS AAN RECHTER MEER DWINGEND KARAKTER

De LPF acht het onaanvaardbaar dat rechters in 60% van de gevallen waarin zij een TBS-er vrijlaten uit proefverlof dit doen in afwijking van het negatieve advies van behandelaars.
Het komt er op neer dat TBS-ers, hoewel nog niet van hun levensgevaarlijke ziekelijke stoornis genezen, toch in de maatschappij worden losgelaten. Om dergelijk gokken door rechters met de veiligheid van de samenleving te voorkomen, stelt de LPF voor om het advies van de behandelaren een meer dwingend karakter te geven. Zo zou de rechter volgens de LPF alleen onder strikte voorwaarden van het advies moeten kunnen afwijken.

  1.         STRUCTUREEL SMARTENGELD AAN NABESTAANDEN (AFFECTIESCHADE-WETSVOORSTEL)

    Aan de nabestaanden van Tjirk van Wijk, die in 1999 vermoord werd door de vrijgelaten TBS-patiënt Dirk de V., is recentelijk door de minister van Justitie 10.000 euro affectieschade toegekend. Dit bedrag komt overeen met het bedrag dat voormalig minister van Justitie Korthals noemde in een wetsvoorstel waarin affectieschade wordt erkend. Affectieschade is een vorm van smartengeld voor nabestaanden van slachtoffers van ongelukken of misdrijven. Nabestaanden kunnen op dit moment geen aanspraak maken op smartengeld, dat kan alleen het slachtoffer zelf. Ook met het oog op de toekenning van smartengeld aan de nabestaanden van Piet van Harpen, waar de LPF zich hard voor zal maken, stelt de LPF voor om het wetsvoorstel Affectieschade met spoed in de Tweede Kamer te behandelen.

Fractie Lijst Pim Fortuyn, Commissie Justitie,
23 juli 2003

[1]Dit is ruim 4 keer zoveel als het aantal ontvluchtingen uit de reguliere gevangenissen. In 2002 kenden deze gevangenissen zo’n 20 ontsnappingen, op een veel grotere populatie: Bron: Begroting Justitie 2002/2003, p. 135.

[2]Ed. Leuw., Recidive na de TBS: patronen, trends en processen en de inschatting van gevaar, WODC, 1999, serie Onderzoek en Beleid, nr. 182.

[3]Onderzoek C. de Ruiter, hoogleraar forensische psychologie UvA en Van der Hoeven Kliniek, 2003

[4]WODC, 1999.

[5]Over deze handelwijze van het Kempehuis werd in een NOVA-uitzending van 6 juni 2003 bericht.

[6]De LPF ziet zich in deze mening gesteund door de heer G.F. Koerselman, die als hoogleraar psychiatrie verbonden is aan het Universitair Medisch Centrum in Utrecht (HC, 28/2).